Będzieszyn. Bangschin.
Wieś położona między Wojanowem (Woyanow), Borzęcinem (Borrenschin) i Juszkowem (Gischkau) w pobliżu Pruszcza Gdańskiego (Praust).
Będzieszyn to dawny majątek rycerski należący do kasztelanii gdańskiej. Po 1309 roku został przejęty przez komturstwo gdańskie. Pierwsza pisemna wzmianka na temat wsi pochodzi z 1315 roku i dotyczy zamiany wsi Będzieszyn na wieś Domasłowice koło Darłowa. Zaś informacja bezpośrednio dotycząca wsi pochodzi z 1381 roku i mów o tym, że komtur gdański nadał na prawie chełmińskim braciom Goczkowi i Mikoszowi, wieś Bandeschin z 7 zagrodami i urząd sołtysa z obowiązkiem zasiedlenia. W 1454 roku na mocy przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka, Będzieszyn stał się częścią gdańskiego patrymonium wiejskiego administrowanego przez Radę Miasta Gdańska oraz był wydzierżawiany. W dokumencie lokacyjnym wsi Praust z dnia 18 października 1367 roku wieś Będzieszyn wymieniana jest przy okazji określania granic Pruszcza i występuje pod nazwą Bandeschin. W roku 1682 majątek w Będzieszynie płacił podatek od czynszowników i od szynkowania cudzego piwa. W czasach pierwszego rozbioru Polski majątek liczący 16 domów był zarządzany przez podkomorzego poznańskiego, zaś w latach późniejszych został zlicytowany. Po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska Będzieszyn stał się jego częścią i podlegał obwodowi w Żukczynie. Na mocy decyzji Senatu Wolnego Miasta Gdańska w 1929 roku w Będzieszynie uległy likwidacji obszary dworskie, a wieś przyłączono do Gminy Pruszcz [1].
Dawny majątek rycerski należący do kasztelanii gdańskiej, przejęty przez komturstwo gdańskie po opanowaniu po 1309 roku Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków. Oddany został w administrację okręgowi sulmińskiemu [2]. Pierwsza z pisanych informacji na temat wsi pochodzi z dnia 15 czerwca 1315 roku i dotyczy zmiany wsi Będzieszyn na wieś Domasłowice koło Darłowa, której dokonał Piotr z Nowego na rzecz Otto von Elnitza. Kolejna pośrednia informacja zawarta jest w dokumencie lokacyjnym wsi Praust z dnia 18 października 1367 roku, w którym wieś Bandeschin wymieniona jest przy okazji określenia granic Pruszcza.
Informacja bezpośrednio dotycząca wsi pochodzi z dnia 25 listopada 1381 roku i mówi o tym, że w Sulminie komtur gdański Zygfryd Walpot von Bassenheim nadał na prawie chełmińskim braciom Goczkowi i Mikoszowi, liczącą 9 włók, wieś Bandeschin z 7 zagrodami i urząd sołtysa z obowiąz kiem zasiedlenia wsi i zagród. O wsi mówią też wykazy świadczeń i powinności w postaci czynszu dzierżawnego i służby wojskowej jej mieszkańców na rzecz Zakonu, pochodzące z około 1400 roku. Wieś w owym czasie, według wykazów świadczeń czynszowych i powinności wojskowych na rzecz Urzędu Leśnego (Waltampt), zajmowała powierzchnię liczącą około 17 włók, była w niej karczma oraz mieszkało 7 zagrodników. Od dnia 16 czerwca 1454 roku Będzieszyn, na mocy przywileju króla Kazimierza Jagiellończyka, stał się częścią gdańskiego patrymonium wiejskiego administrowanego przez Radę Miasta Gdańska i był wydzierżawiany.
W roku 1570 jako właściciel części Będzieszyna wymieniany był sędzia ziemski tczewski Fabian Kliński, który płacił 13 florenów 8 groszy podatku z liczącego 5 łanów majątku (był synem Leonarda z Radziejewa i pochodzącej z Wojanowa Emerencii Damerau Wojanowskiej). Zarządzał nim co najmniej do 1604 roku, czyli do chwili swej śmierci. Pozostałe 12 łanów należało do sędziego ziemskiego świeckiego Wacława Lubodzieskiego. W tym czasie we wsi była karczma i 2 zagrodników. Według informacji zawartej w Regestrze poboru podwójnego dnia 25 Junii 1648 w Malborku… wzniesionego… „ówczesny właściciel wsi Będzuszyno Dembiński (też właściciel sąsiednich Ulków) płacił 21 florenów podatku.
W roku 1682 majątek w Będzieszynie płacił podatek od 6 czynszowników i szynkowania cudzego piwa w wysokości 2 złotych i 8 groszy.
W 1772 roku, tj, w czasie pierwszego rozbioru Polski majątek będzieszyński, liczący 16 domów, był zarządzany przez podkomorzego po znańskiego Michała Drogosława Skórzewskiego zmarłego w 1789 roku. Majątek został zlicytowany w 1830 roku.
Od 1852 roku właścicielem majątku o powierzchni 406,38 morgów byl Theodor Albinus von Kries (1805-1868) właściciel Waćmierza i Waćmierka koło Tczewa (i gruntów w Pruszczu, z których cześć przeznaczył pod budowę lazaretu Wiedemanna, w tym gospodarstwa ogrodniczego sprzedanego 1858 roku rodzinie Rathke).
W 1861 roku wyjechał do Waćmierka, a majątek wydzierzawił dru giemu synowi Adolfowi Hermannowi (1833-1908), żonatemu z Leonida hrabianka von Schlippen bach. Miał z nią 2 synów i córkę.
W 1868 roku po śmierci ojca (matka Anna zmarła w 1871 roku) przejął Będzieszyn na własność.
Statystyka regencyjna z 1869 roku informowała, że w dobrach szlacheckich Będzierzyn (Adliges Gut Bangschin) z wybudowaniem Bärenkrug zamieszkiwało 166 osób, w tym 41 ewangeli ków i 125 katolików oraz było 11 budynków mieszkalnych na powierzchni 42 włók, 14 morgów ¡ 48 prętów kwadratowych.
Natomiast dane statystyczne z 1885 roku informowały, że Będzieszyn był obszarem dworskim (Gutsbezirk Bangschin) o powierzchni 325 ha zamieszkałym przez 179 mieszkańców, wśród których 117 było katolikami, 61 ewangelikami i 1 innego wyznania.
W 1897 roku majątek został sprzedany, a Adolph Hermann von Kries wyjechał do Dornburgs w Turyngii, skąd pochodził jego pradziadek. Zmarł tam w styczniu 1908 roku.
Po reformie administracyjnej z 1887 roku Gutsbezirk Bangschin wraz z wybudowaniem Bären krug stał się częścią powiatu ziemskiego Gdańska Wyżyna. Siedziba obwodu i urząd stanu cywilnego mieściły się w Żukczynie. Kościół ewangelicki był w Juszkowie, a katolicki w Świętym Wojciechu.
Zanotowana liczba mieszkańców: 1905 r. 180; 1910 r. 174; dziś – 205.
Po sprzedaży majątku przez von Kriesa w 1897 roku nowym właścicielem został Oskar Quittenbaum pochodzący z Bzowa koło Świecia, który majątek nabył w drodze licytacji przymusowej w dniu 27września 1897 roku za cenę 416 000 marek Jego dziełem była cegielnia umiejscowiona przy torach kolejowych pomiędzy Będzieszyn a Juszkowem.
Quittenbaum był właścicielem dóbr jeszcze w październiku 1914 roku, o czym informuje książka telefoniczna z tego okresu. W majątku. liczącym 325 ha, prowadzono du hodowlę bydła mlecznego owiec, działała także gorzelnia. W 1922 roku przynosił 5142 marek dochodu.
Od lat trzydziestych XX wieku właścicielami majątku byli menonita Erich Goertz syn Jakuba z Komorowa koło Świecia (zmarł na wylew krwi do mózgu w dniu 15 listopada 1936 roku w Będzieszynie, co upamiętniono istniejącym do dziś kamieniem nagrobnym) i jego żona Margareta.
Mieli pięcioro dzieci urodzonych pomiędzy 1907 a 1919 rokiem w Grudziądzu (jeden z synów Klaus Jakub urodzony w 1909 roku i żonaty z Urszulą Adami z Gdańska był właścicielem Arciszewa). Margareta Goertz była ostatnią posiadaczką majątku. Najprawdopodobniej do przybycia Goertza do Będzieszyna i nabycia miejscowego majątku skłonił fakt, że posiadał w okolicy kilku krewnych i znał się z, pochodzącym z tych samych stron rodzinnych, Oskarem Quittenbaumem.
Po utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska Gutsbezirk Bangschin zamieszkały przez 179 osób (229 w 1924 r.) stał się jego częścią i nadal podlegał obwodowi w Zukczynie. Na mocy decyzji Senatu Wolnego Miasta Gdańska z dnia 1 października 1929 roku uległy likwidacji obszary dworskie, przyłączono je do gmin, a wśród nich Będzieszyn, który włączono do gminy Pruszcz. Po reformie administracyjnej z dnia 1 października 1929 roku Będzieszyn został wyłączony z obwodu Żukczyn i włączony do gminy wiejskiej i obwodu Pruszcz.
Po wybuchu II wojny światowej Będzieszyn stał się częścią Rzeszy Niemieckiej. W okresie od września do listopada 1939 roku w majątku Będzieszyn przy pracach rolnych (wykopki buraków i ziemniaków) była zatrudniona grupa Żydów z Gdańska i okolic. Inspektorem był tu Buszman z Sierakowie koło Kartuz. Więźniów odtransportowano poi niej między innymi do obozu w Nowym Porcie. W dniu 1 kwietnia 1942 roku na mocy rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i kanclerza oraz kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera Auf Grund des pf5 des Erlasses des Führers und Reichskanzlers…” wraz z gmina wiejską Pruszcz włączono go w struktury hanzeatyckiego miasta Gdańska”.
BUKACIARNIA [3].
KPGR „Rusocin” ZR Wojanowo Ferma byków eksportowych. Około 1978 roku.
Budynek powstał na przełomie XIX/XX wieku. W 1945 r. folwark przeszedł na własność Skarbu Państwa i należał „do Inspektoratu Rolnego w Pruszczu W 1961 r. włączony został do utworzonego wówczas Kombinatu Państwowych Gospodarstw Rolnych w Rusocinie.
Budynek wolnostojący zamykający zachodnie skrzydło majdanu gospodarczego
Fundamenty kamienno-ceglane, ściany murowane z cegły pełnej, tynkowane zewnątrz, wewnątrz bielone.
Strop drewniany, belkowy, nagi o układzie poprzecznym wspartym na drewnianych podciągach w układzie podłużnym.
Słupy podtrzymujące podciągi wzmocnione mieczami, podmurówka słupów ceglana.
Dach dwuspadowy o konstrukcji drewnianej, krokwiowo-żolcowej kryty eternitem
Posadzka cementowa z systemem studzienek kanalizacyjnych
Okna o wykroju prostokątnym.
Stolarka okienna drewniana, krosnowa
Otwory drzwiowe zamknięte odcinkami spłaszczonego łuku, stolarka drzwiowa typu wrota, dwuskrzydłowe z okuciami.
Budynek założony na planie wydłużonego prostokąta z aneksami magamonów paszowych w części północnej, południowej i wschodniej
Na osi budynku korytarz gnojowy, przejazdowy, nad nim zsypy paszowe, Wzdłuż ścian podłużnych ganki paszowe, Nad nimi system prowadnic z wózkami paszowymi Stanowiska krótkie bezściółkowe, jarzma drewniane — stare z drewnianych belek o przekroju prostokątnym.
Żłoby betonowe, Wnętrze z dwoma rzędami drewnianych słupów z zastrzałami o przekroju prostokątnym Bryła budynku parterowa przykryta dwuspadowym stromym dachem, W elewacji wschodniej aneks magazynu paszowego z dwuspadowym dachem.
W elewacji płn i płd parterowe magazyny paszowe, Na osi kalenicy 7 kominów wentylacyjnych. W elewacji wschodniej 3 luki paszowe, 6 wystawek.
Na osi elewacji północnej i południowej wrota, analogiczne w elewacji wschodnie j
Instalacje: wod-kan; elektryczność
Stan fundamentów -dobry.
Ściany zawilgocone, miejscami odpada tynk. Stan stolarki okiennej i drzwiowej dość dobry.
– Stan konstrukcji i pokrycia dachu dobry, Na przełomie lat 50-tych i 60-tych przeprowadzono prace modernizacyjne w budynku, zmieniono pokrycie dachu na eternit.
Ellerholz P., Kirstein E,, Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. I Das Koenigreich Preussen, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/20151/edition/32982/content
ZESPÓŁ FOLWARCZNY XIX/XX wiek. [4].
Bangschin /niem, / Bandziszewo
Właściciel: KPGR „Rusocin”
Użytkownik: Zakład Rolny „Wojanowo” Ferma Byków Eksportowych Będzieszyn
Początkowo dobra szlacheckie, 1890 – wł. Adolf v.,Kries, dobra liczyły ogółem 482 ha, w tym 442 ha – użytki rolne i park, 15 ha – łąki, 1 ha – woda,
Ok, 1920 r. — wł. Oskar Qquittenbaum
— 499 ha, 68 koni, 150 bydła, 400 owiec, 40 świń
Po 1945 r. folwark przechodzi na własność Skarbu Państwa,
Będzieszyn włączony zostaje do zakładu Rolnego w Wojanowie,
W 1961 r. powstaje KPGR Rusocin; w skład którego wchodzi ZR Wojanowo i podległa mu ferma byków eksportowych w Będzieszynie.
Zwarte założenie dworsko-parkowe – folwarczne położone jest na zachód od | szosy Gdańsk – Trąbki Wielkie, na platformie łagodnego wzniesienia, po pn stronie drogi Rusocin — Wojanowo — Reksin. Folwark usytuowany jest po za Będzieszyn. Wysoka zieleń założenia stanowi domimantę w krajobrazie.
Założenie zachowało czytelny układ historyczny,
Czworoboczny wybrukowany | majdan oskrzydlają budynki gospodarcze:
skrzydło pn – bukaciarnia/4/ obecnie nieużytkowana, nowa stodoła /3/,
za nimi dawna owczarnia/5/;
skrzydło pd — drewniana wiata /1/ zbudowana na miejscu dawnej obory;
| wsch. skrzydło — magazyn paszy/6/ i zał. dworsko-parkowe,
skrzydło zachodnie —- obora/2/, Przy bramie wjazdowej do założenia /str.pd/ — rządcówka /8/,
obecnie budynek mieszkalny dla pracowników Fermy.
Nieistniejący dwór usytuowany był na zachodnim obrzeżu parku, na niewielkim wzniesieniu — zachowały się jedynie schody wiodące do dworu od strony parku /wsch./.
Zachowany starodrzew
— okazy dębów u nasady parku w pobliżu dworu,
aleja bukowa na zamknięciu pd części parku.
Staw na osi dawnego dworu, szpaler kasztanowców w płn części parku,
pojedyncze okazy drzew — świerki, akacje, stanowią czytelne ślady dawnej kompozycji parku, obecnie bardzo zaniedbanego.
Na północ od dawnego dworu — ogród obecnie nieużytkowany, Park od strony pd otoczony ceglanym murem o tynkowanych blendach.,
Zespół domów mieszkalnych /16-19/ pofolwarcznych usytuowany jest poza założeniem, przy drodze Wojanowo — Będzieszyn i wzdłuż pd granicy parku.
Budynki murowane, tynkowane, dachy dwuspadowe kryte eternitem, częściowo zachowana stolarka okienna; niektóre przebudowane, posadowione w miejscu starych pochodzą z pocz. XX wieku,
W północnym skrzydle majdanu gospodarczego wybudowano nową stodołę i bukaciarnię na przełomie lat 50-tych i 60-tych. Na przełomie lat 70-tych i 80-tych wyremontowano budynek rządcówki
Zespół parkowy zachowany z elementami XIX-wieczne j kompozycji:
Dwór nie istnieje,
Zespół folwarczny — poza budynkami 8, 18, 17 – nowy na fundamentach starych.
Budynki gospodarcze nie zachowane, poza jedną tylko oborą i magazynem.
Całość założenia pomimo wprowadzenia na obszarze majdanu nowych budynków gospodarczych zachowała czytelny historycznie wykształcony układ.
Najpilniejsze postulaty konserwatorskie Uporządkować należy najbliższe, otoczenie rządcówki.
Objąć ochroną konserwatorską okazy dębów,
Przeprowadzić cięcia sanitarne i prace porządkowe na terenie parku
DWÓR BĘDZIESZYN
Zdjęcie-pocztówka z kolekcji p. A. Brzozowskiego. Dziękujemy za udostepnienie.
Wykonawca zdjęcia Franz Wandtke z Gdańska (Danzig).
Lot nad Będzieszynem około 1944 roku. Widoczna cegielnia oraz park wraz z dworem.
Materiały:
[1]. Miejscowości w gminie Pruszcz Gdański. Będzieszyn, https://www.pruszczgdanski.pl/asp/miejscowosci,29,,1.
[2]. Dolatowski D., Gminne strony. Zarys dziejów gminy Pruszcz Gdański, str. 38-40, Agni, Pruszcz Gdański 2010.
[3]. Mapa zabytków nieruchomych. Będzieszyn, Bukaciarnia, https://zabytek.pl/pl/mapa?sekcja=zabytki-nieruchome.
[4]. Mapa zabytków nieruchomych. Będzieszyn, Zespół folwarczny,park. https://zabytek.pl/pl/mapa?sekcja=zabytki-nieruchome.
Praust/ Pruszcz 